miércoles, 25 de marzo de 2015

Marguinazo



O zierzo pasa á cutiello
os camins, bals y endrezeras;
a nieu, dura como un cantal,
se fa dueña d'as planeras.

Nomás ubre traña o biento
que conoxe as cheleras
e no le s'importa guaire
que a bida de fridor muera.

A calor s'amaga aintro
drento d'a meliquera
la bombía o corazón
a sangre, pro fogueretas.

Un chabalín dexa o cado
y en a fuen augua fresqueta
lapía, e ascape contina
ya de nueis, a gambadeta.

Salindo de un marguinazo
y en pisando a carretera
be a zumbar-se un topetazo
d'un auto baxo as ruedas.

O mesache reniega
mesmo d'as suyas muelas
l'auto estricallau; e a fiera,
á cutilladas triperas.



«Marguinazo, talud;
zierzo, viento del norte;
cutiello, cuchillo;
endrezeras, sendas;
nieu, nieve;
cantal, peñasco;
planeras, planicies;
ubre traña, se abre camino;
cheleras, heladas;
meliquera, estómago;
pro fogueretas, muy avispada;
lapía, chasquea bebiendo;
be a zumbar-se, va a pegarse;
topetazo, encontrón;
reniega, blasfema;
l'auto estricallau, el coche roto;
á cutilladas triperas, a navajazos en la barriga».

domingo, 15 de marzo de 2015

Conoxié a Santiago Román Ledo


Articlo publicau en a rebista Fuellas d'o Consello d'a Fabla Aragonesa



Conoxié a Santiago Román Ledo
A Santiago Román Ledo lo conoxié en a presentazión d'un libro. El no me conoxeba, ni yo lo eba bisto nunca pas d'antis; pero ixa enchaquia nos achuntó. Ixe diya me trobaba una mica acazegau en Uesca, en o parque Miguel Servet, en a feria d'o libro. De seguida prexiné: Iste ombre ye más acazegau que yo, pero me'n entibocaba. El prenzipió a charrada: «Asinas que un nuebo escritor» bi espetó como qui se mira un fambroso. Dimpués, atifando os dandalos que me s'eslampaban cara aintro d'o mío esmo, enta un chardín de silenzio, sentenzió: «E amás poeta... ¿Porque o libro que presentas ye de poesía, no? Ya lo leyeré». A la seguida, se chiró contra as presonas que, en una sola ringla, s'enfilaban firme regostaus pa que lis siñase o suyo libro: Cronicas d'Ardanau, una nobeleta pro maja. No i quedó astí a cosa, a l'inte, enmendando a plana, remató de dizir: «Siempre, profes, que tu tamién leigas o libro mío, te cuacará». A la fín, calió que ubrise a puerta que enzarraba a mía güecura e li refeté de buen implaz: «A fe que sí, de seguras que lo faré».
Ixe ombre de paz sinfinita, asinas lo conoxié yo, yera Santiago Román. Perén lo lebo en a sesera como lo bos cuento: serén, con susiego y estuto. Ixa paz que destilaba s'atrazaba tamién en as cosas que nos rodiaban: as fuens, as ulors e o traxín de chen entre grolleos primaberals. Tamién podeba prexinar-se ixa paz en a bisa molla que bandiaba as chiquetas olorías d'unas flors de bainilla e chicolate. Grazias a Santiago Román, o sol nos bisitó en a feria un buen rato, con falaguera de quedar-se, sin prisa pa cantiar-se. Yo alufraba ixas imachens por afizión, porque escribo poesía, a la finitiba, ixo ye o que fan os poetas: escriben os suyos sentimientos en imachens a trabiés d'as parolas. Pero yo, dica allora, lo lebaba a amagatons, á tetais con esfugada pero en silenzio, pa que dengún no se'n apercazase d'o que escribiba. Cuan Santiago me clamó poeta, o propio eba estau negar-lo; pero el, dobinando a febleza d'a condizión umana, se'n aprezisó e dizió: «Yo tamién he escrito poemas». E ascape me sintié argüelloso de estar o suyo amigo, a lo menos, ibi éra a saber qué garifo de aber-lo conoxito e d'estar a o suyo coté, toda la tardi, e bi ese estau diyas completos si s'ese terziau. Me s'entrefazió un ombre singular, correuto e bogal; e puestar que un peligarzero poeta amás d'un ecszelén narrador.
Drento d'os míos aintros, en a meliquera, li clamé o amigo uescano, porque se'n feba un retiro a ombre uescano de punta a cabo. Adubié a entrefer-lo porque pasé a nineza e chobentú en a probinzia de Uesca e ixo me trayeba recosiros. Perén me he considerau, e me considero agún, uescano, anque tamién de Zaragoza, pero nunca pas oscense; ixa parola me trafuca e rechichiba. Nunca no la eba escuitau antis dica que salié a estudiar ta Barzelona. Ixa imachén de altoaragonés de raso me fazió identificar-me con el. No sabo como esplanicar-lo, á ormino as parolas se i quedan curtas cuan os sentimientos mandan. Por ixo os poetas imos dillá d'as parolas pa describir as imachens que s'amagan dezaga d'as parolas, os sentimientos que amanan a l'ombre contra l'ombre, igual como, de primabera, a luz e a calor se funden en colors.
Posaus en escamilletas, con o cuerpo refirmau sobre un tablero de feria de trochimoche, l'uno fren ta l'otri, aguardábanos, bel poqué esquinaus d'o tenderete, a bender bel exemplar d'o libro que presentábanos. A ringlera de Santiago eba un zarpau de presonas. Yo lo me miraba. Li sentiba crosidar-lis o suyo nombre u bella coseta d'a suya bida pa adedicar-lis o libro. De cuan en bez me'n nimbiaba a belún con un mandau desimulau enta o mío puesto. Yo me i fazié o longuis, e me aprobeité. Una benda yera una benda que diziría un comerzián. O compaire que m'eba tocau en suerte yera a saber qué considerau e lo feba aparentando, si no, de qué iban a plegar enta yo. Bien se bale
que Chusé Nabarro, que siñaba en a caseta, s'amanó e me fazió: «No te permenes guaire, Santiago Román ye pro conoxito, ye normal que demanden o suyo libro».
Dimpués, en una trestallada de l'auto, Santiago me refiló con una ampla gollada, esclatera como bisa de mayo, se detenió e me crosidó: «Bueno, e tu ¿por qué escribes poesía?». No sabié que refetar-li. Por no parexer un eschucau li dizié: «Porque me cuaca escribir poesía, me sinto millor si lo fo». En un boleo me zabucó: «Ixo ye l'onico que queda, o regosto d'aber-lo escrito, o goyo d'escribir lo que a uno li'n peta». A trabiés d'a suya gollada, alufré as dembas, os ganaus e as bals d'o mundo rural de Uesca, o berde escuro d'alfalze que se torna brioleta en l'orizón, en concaranza con l'azul d'o zielo. De bella traza prexiné as ambistas e intes que zinco añadas más endebán publicaría en o suyo zaguer libro: Arribo en Chistau. As sensazions, as emozions que describe en ixe libro son as mesmas que se rebelloron en mi nomás leyer-lo, e tal como dize d'ixa bal: "una ambista ampla, plena de luz, debán d'os nuestros güellos". Cuan me miré l'afoto de l'ombre que saliba de Plan por o camín d'a Capilleta, aforrau, con chambreta blanca e a chaqueta penchada en o güembro, yo bi alufré a Ilario de Antonina, de Urdués, puyando ta Maíto, perén puyaba, toz os diyas de l'año, fese frío u calor, yo lo sabeba. Cuan me miré l'afoto d'as flors de Basa de la Mora, bie as flors que reculliba mai por as seras, perén lo i feba, no sabo encá o porqué. Dezaga d'as parolas d'o libro suyo bi eba sentimientos, bi eba poesía, bida allena que os demás feban propia.
Os poetas modernos dizen que cal emplegar o poder que han as parolas pa soxerir, pa alufrar o mundo d'una traza diferén. Se trata de una gollada lateral que rechira en o lenguache y en a traza de dizir ixo que á ormino "no se puede dizir" con parolas. A poesía desancha as posibilidaz d'o lenguache. Dizen que o lenguache nos antezede en o tiempo, nos posee, nos acomisa a columbrar o mundo d'a traza que el quiere. Sin dembargo, Octavio Paz dize que cuan un poeta troba a suya parola, la reconoxe: ya ibi éra en el. Y el ya ibi éra en ella. A parola d'o poeta se trafuca con o suyo ser propio. El ye a suya parola. A consonante con ixo, Santiago Román Ledo, como muitos otros escritors, ha o suyo emplego literario d'o lenguache, un lenguache limpio y escoscau apercazau d'un parlache propio d'un fermoso e rico país "en as bals d'es Pirinés". Santiago escribe lo que ha bibiu, a bida mesma. Por ixo a yo me s'entrefila que, dimpués de bibir a bida, so no nos quedará que a poesía: a poesía que s'amaga dezaga d'as parolas, a poesía d'os sentimientos d'as presonas, a paz en a gollada d'un ombre bogal como Román Ledo. Requiesca in pace, Santiago, escansa en paz, en l'ampla bal de l'amor d'a tuya familia e con a bisa molla de remeranzas d'os amigos que dexés.
Chesús Aranda, 19 de marzo de 2015.

Xerata blanca



S'esparden luzes de renaxedura
por os mons, con falaguera de colors:
morrollos de nacra en as almendreras,
mazaneras rosadas e blancas flors.

Boscarral de flamas esbarrachadas
que escoscan o chardín de xuto planto,
pilocos xublidatos por zagals
que han chugau con a nieu en os ripazos.

Acucuta o estrel de primabera,
se bisten os árbols d'ixes plateras,
lequelas que s'achuntan en carraza
pa alumbrar o berde d'as campineras.

Tan y mientres, en o Condau d'Aragón
nebusquía, pretando fuego á embute,
tamién con lumbre zanzera, otras dembas:
en troca con abroche de trasluzes.

Xerata clara astí alto, que debanta
o fumo griso d'as boiras t'o zielo;
debaxo, ibiernada que rebilca
con a mesma rasmia, o mesmo zelo,
e talmén, con un amiro funcias,
a mesma fabla que rechite luego.




«Xerata, fogata;
renaxedura, renacimiento;
morrollos de nacra, pompones de nácar;
boscarral, espesura;
flamas, llamas;
esbarrachadas, desparramadas;
escoscan, hermosean;
de xuto planto, de inerte llanto;
d'ixes plateras, de prestancia clara;
lequelas, borras de algodón;
en carraza, en racimo;
campineras, campiñas;
condau d'Aragón, actual Jacetania;
nebusquía, nevisca;
lumbre zanzera, luz inmaculada;
dembas, campos;
troca, pieza de tejido;
abroche, broche;
boiras, nubes;
rebilca, resucita;
rasmia, vigor;
con un amiro funzias, con muchos fueros;
fabla, habla dialectal (por falta de oficialidad);
rechite luego, rebrote pronto».

domingo, 1 de marzo de 2015

Embelecos



Entre pinochos aladra a lapiza
un río berde d'auguas cristalinas
e a mía alma ansía en a barranquiza
os embelecos que fan as chuguinas.

Más enta baxo li estrangulla o paso
un muro altero que fa de parada
e o río umilde s'arríe de raso
e blinca alegre de plata a gollada.

¡Tira-me as lagañas e os malos suenios!,
río que t'arríes con tanta gana,
e aguarda que ameren os míos duelos.

Yo ya so biello, d'engañosa andana,
cuan dica as penas se tornan consuelos
e tu, una clara mañana d'ensuenio.



«Embelecos, seducciones;
pinochos, pinos nuevos;
aladra, surca;
lapiza, roca lisa;
chuginas, recreaciones;
estrangulla, estrangula;
gollada, mirada;
tira-me, sácame;
lagañas, legañas;
que ameren, que se rebajen;
duelos, desdichas;
so biello, soy viejo;
andana, andares;
dica as penas, hasta las penas;
d'ensuenio, de ensoñación».