miércoles, 26 de diciembre de 2012

A muller d'Ansó




A muller d'Ansó
En plegando agüerro os tremolins implen d'amariello as arboleras, as colors pardas se tornan royas e una basemia de tonos soros colorían os mons. A malinconía empondera a luz tenue d'o diya. Os diyas se fan curtos e a nuei sorprende a la tardada. Con orache nublo a barafundia mallada se torna fosca, en tanto que un retallo berde clarisco de faus embeleca a os pinos e abez que poblan istas selbas. A plebia pinta os paisaches impresionistas con todas istas colors sin que o berde d'os praus se chapurníe de mica gota de pinte. Dimpués d'a plebida a fridor desaparexe con a mesma prisa que s'acotolan as chislas d'augua. Una molla paz escalfada emplena os corazons con a polideza d'a redolada que te se cala aintro por os güellos. Allora, a la par que o sol campaba, un criallo que se clamaba Lucas, anque toz li diziban Luquetas, s'amorosiaba fendo-se parti d'o paisache. A suya mai se clamaba Dina e beniba de tierra baxa, d'un lugar d'as sierras iberencas. No s'acostumbraba guaire a istos mons d'o Pirineo, más que más por tener que criar a una tresena de ninos chicorrons en un país difízil d'endurar. O pai yera cabo d'a guarda zebil, tamién de tierra plana pero feito a o campo batalero, naxiu e crexiu en as rigors estremas de crudos ibiernos. Pasaba os diyas en Zuriza e nomás baxaba cuan li pertocaba carriar ropada. Mai se quedaba solenca en casa. Morgoniaba: «Si o mío mariu sisquiá gosase aduyar-me. De cuan en bez lo me trobo a faltar. Iste ombre qué i será fendo en o mon con a onra que me faría aquí». Dina no dexaba a Luquetas alargar-se ent'Ansó con a cachimalla. Ixe diya tampó no baxó en o escampau que bi eba debán d'o cuartel.
—¿Qué fas mozé, no baxas a chugar?
—No, he que estar-me en o balcón. Mai no me’n dexa baxar.
—¡Biene, que l'orache comboya!
—No, que so malaudo.
1
A la fin d'o berano plegueron d'o lugar d'os güelos. Eban puyau en autolinia de Calatayú ta Zaragoza, dimpués ta Chaca y en zagueras ta Ansó. Entre os nabegos d'o biache e os mons tan alteros e fundos a Dina li parexeba que s'acotolaba o mundo. S'encomendó a la Birxen de Semón bendita que bi yera tan fermosa en un zerro —segundiaba una y atra bez— pero, malas que s'aiberon lexos e no adubiba a beyer-los, lo fazió a la Birxen d'o Pilar que yera mai de toz os aragoneses. Cuan arriberon, Luquetas eba encobau a tosferina, una malotía que s'estendillaba igual como una pasa. Li plegó a fer estroza. Mai no dizió cosa en o cuartel, eba muita zerina de que o mal s'apegase t'os ninos d'Ansó. Yera menester que remanise en casa bels diyas. O pai de Luquetas aguardó a que se curase ta dar-li un pilotón que eba mercau en Zaragoza. Poderba chugar en a tasca. D'ista traza Dina abría un chicorrón menos en casa. Pai se sintió abiau ta rancar de casa igual como un saltapericos, prexinó: «A familia en casa, pero l'ombre ha que alargar difuera ta fer-se o pre en a bida». A lo menos feba os posibles ta que no lis mancase tot o nezesario. Luquetas no eba bisto nunca pas un pilotón tan grandaz. Como os zagals d'Ansó no gosaban amanar-sen, un guarda zebil choben se metió a chugar con él. No yera o millor puesto porque a tasca teneba matizos con punchos, artos e roseras. Amás, prenzipiaba en cantimplano pero se tornaba dimpués costerosa e más enta allá se pingaba rapeda ta par d'a cayedura d'o barranco que bi yera ta l’atro coté. A la par que chugaban s'achuntó un atro guarda e prenzipieron a zumbar-li patadas a o pilotón chunto con o crío. Els chuguetiaban, o criallo desfrutaba; dica que un mal diaple querió que o pilotón se calase costera abaxo e no aturase en garra arto en o suyo camino. Baxaba dreito ent'o barranco Arrigo. Esnabesó os maticals e se perdió de bista. Ascape eslampó o choben guarda zebil entre a xarramata á escar-lo. No lo trobó. Luquetas pensó que yera una chanada e que lo eba feito á esprés porque quereba embazilar-li. Se quedó muto aguardando que le dizise que yera una broma e tornar a chugar e redir-se-ne d'o enredo. O guarda zebil parexió dobinar a o crío e un poquet complicau demandó
2
aduya a o suyo compaire: «No sé pas en do s'ha calau, biene con yo a escar-lo». Alargueron os dos e Luquetas prenzipió a pretar o morro fendo puchés. Aturaba os ploros pero os güellos los lebaba embadinaus. En que torneron os dos, rancó a chemecar. «No plores —le dizión—, ha que estar, no pienses que s'ha acazegau, no, ha que estar en bel matizo». Dito isto, o nirno pretó a guaimar como un segallo e, a la seguida, como no li trayeban o pilotón, escachiló como un cadiello estetau. Nunca no eban pensau que un criallo tan chicotón chilase tanto. Acudieron atros guardas d'o cuartel e a l’arreo bella muller esturdida por a chilarita: «¿Qué li soz fendo a o zagal?» «Cosa, yéranos chugando e s'ha tresbatiu o pilotón por o barranco». «Menudo escamocho, rai, marchaz a escar-lo antis que no s'esbinze de tanto esberreco».
Luquetas bi yera rusio de tanto guaimar. Si belún prexinaba que s'escatenaría de dar o ferrete yeran entibocaus de raso, se'n fartaba de berreques e ta rematadera de cabo cuan s'encanaba. Dengún no gosó aturar-lo en toda a tardi porque o pilotón no bi amanexió ni antis ni dimpués. Bels dizeban que eba marchau por o barranco u ent'o río Beral, atros no s'asperaban bier-lo, e a resta de chen ni por un casual acataban en dó poderba estar. Yera un misterio. Luquetas roñó e roñó con desespero e os demás no'n sabieron que fer ta achantar-lo, ni sisquiá o suyo pai podió imposar o buen criterio de que aturase una mica por o propio bien e se benise á buenas. Dengún no replecó como podeba aber-bi tantas funzias. A l’escurexiu alargueron ta casa. Luquetas de tanto escamallo se quedo coscau tot desainau.
A l'atro diya, o nublazo eba espazau e pai se metió t'os suyos quefers. Marchó enta Zuriza con os machos cargaus con achiperres e guarniduras ta bels diyas. Á ormino portiaba bels troz de magro con tozino blanco, chullas e carne fresca ta toz. Podeba pasar una semana sin que uno u bel atro se'n baxase ta fer aplego de nueba ropada. Se i quedaba asabelos diyas. As nueis, entremistanto, s'aluengaban de bez que os diyas se feban curtos e bonicos. Se berruntaba o ibierno. Cara enta Zuriza, o camín, de tan
3
estraordinario, se feba tamién curto e agradable. I'n eba dos trangos —dizeba pai—, en primeras puyas a dreita d'o río, con bordas e tascas á canto d'o camín, con bacas e betiellos, e te trepuzas de cabo cuan con chens d'o lugar. A metá d'o recorriu ye chusto cuan trescruzas o río. Allora o paisache cambea, ye más monterizo y empinau, e ascape yes plegau en Zuriza. O mogollón de colorius bardinos d'os faus que se fan biellos con a galbana d'as tardadas reluzen con o sol de mañanadas e agún i quedan amariellos brilans que s'acarrazan ta la bondá de l'orache. En as parez debán d'o camín, mientres a puyada, amanexe un mosaico de berdes acotraziaus con as millors telas de grana e oro. O mon en istas mañanadas d'agüerro duerme os millors suenios de chobentú. Os animals que i biben, sin dembargo, s'espabilan, s'esprezan e blincan d'os cados enta cualsiquier puesto escando de minchar. Ye o millor momento ta toz. A las bezes, enfilando o camín, trobas bel pardo u sarrio que baxa d'o mon mirando una breu endrezera ta capuzar-se en o río, e cuan te se mira, blinca igual como lo diaple dezaga o pecado, esmuyindo-se ascape entre os matullos d'as espuendas. Os animals baxan e puyan d'o mon aprobeitando l'orache mollo. Saben que bien luego plegará a fin. O ibierno acude á retepelo. Nunca no lo te asperas. Siempre te fa medrana. Ba igual como dueña a bueltas e cuan lo troba escudiau, lo acotola e redota. L'orache se queda eslangiu e tronzau, igual como a fridor d'os tizons d'a lumbre cuan s'esmortezen. Pai puyaba d'ibiernada con l'astral, con ixa astraleta que tanto li cuacaba alzar entre tapallos de saco e tela, bien ligaus con liza d'ixa buena. Con l'astral amán, nunca no eba espanto d'o ibierno. Si por un casual a leña bi yera mullada, sabeba como apercazar-se chesca u tieda de pin rasinoso ta pretar fuego a la lumbre. De topetón plega tamien a nieu, en silenzio, con glarimas de bolisas blancas, que más que plorar amorosían l'orache que se queda canso e laso, aconsolau e sumanzio. Un diya prenzipió a nebusquiar e no aturaba. A morfuga yera grisenca con afondamientos foscos, nublos. Manimenos, a nieu manaba blanca, birchinal, mansa. Cayeba con paracaítas á manta, chitando linzuelos blancos que bestiban os tellaus e
4
chamineras. Dende astí se'n borniaba ta toz puestos, ent'o suelo, carreras, árbols, asinas asinas, e se quedaba queda, con a polideza d'a nobia bistida de blanco. Os críos d'Ansó, antiparti, n'iban t'a escuela. Lebaban d'ordinario un tizón ta chitar drento d'a estufa que bi yera en metá d'a escuela. Qui quereba lebaba dos, si en teneba muita de leña u feba muita chelera. Luquetas no'n portiaba porque no i'n eba guaires en o cuartel e amás yeran de común. Nunca no li eban dito cosa, ni siquiá con una gollada de refús u fastio, anque, ixo sí, eba quiesto carriar beluno. Pai baxó ixe diya de Zuriza, s'acomodó en casa e dizió que fería muita fridor e que ascape plegarían os chelos. Ixa nuei s'eba quedau sin de boiras en o zielo, limpia de raso, nuei de serenera. Comentó:
—¡Mozé, de maitins has que parar cuenta porque fará muita fridor!
—¿N’iré u no'n iré ent’a escuela de mañanas? —li crosidó metendo-se en pezquizia.
—Cuento que sí, con cudiau por os chelos e marchando amonico.
—¿No puedo remanir en casa? —espuntó con a güellada cacha.
—Me pa que no. Ixo sí, no baigas dreito, has que arrodiar por a fuen Alta.
—¿No puedo baxar-me por o prau, trescruzar o puntarrón e puyar as escaleretas d'a escuela? Ye fázil e lo he feito muitas begadas.
—No, ista nuei chelará de firme e mañana poderbas esbarizar-te e capuzar en as auguas cheladas d'o barranco, amás no adubirías a puyar e t'esmorrarías.
A l'atro diya, de maitins, a morfuga yera de bente baxo zero. O zagal amadrugó e s'acotrazió con o pizarrín baxo o brazo, de clarions i'n eba una retada en clase. Ixe día prenzipió a fer-li mal un caxal e le'n dizió a mai:
—Mai, iste caxal me fa a saber qué mal, he á ormino lardadas.
—Será cosa d'a fridor, fica-te sal e la dexas estar preta dica que te se cure.
Con a medecina en a man, por si alcaso li feba falta dimpués, se'n fué de casa endrezando por a carretera cara t'o lugar. Feba buelta, muita buelta, pero arribaría
5
contino por as casas que son en o cobalto d'Ansó. Pillaría a carrera Arrigo cantonada con Chapitel e a l'acabanza, cuasi plegando enta la ilesia, trobaría a escuela.
—¡Qué diaples de caxals! ¡Quiénto rabian! ¡Con istos chelos me fan asabelo mal! ¡Qué fastio! —arrancó a barafundiar.
Eba a menester nantar o camín si no quereba que o diaple caxal li fese a tana. Manimenos, a lo que prexinó que podeba arribar-bi en a escuela s'acontentó e no abió mica espanto de tresbatir-se. Con ixos prexinallos bien luego plegó enta do prenzipía ixa carrera larga. Yera estreita con un poquet de baxada. Li semellaba cuasi cuasi un calizio luengo, masiau luengo, en do no s’alufraba o final, desento de chen y espullau de toda traza de bida. A brilura d'a nieu atapida cuasi li fazió retacular. Yera tan frixida e dura que cuasi se xorronta, pero estroxinau por o mal de caxals prexinó alargar-se antis con antis t’a escuela. Petenó con paso amonico e seguro, caricacho e recullito en a calor que agún portaba de casa, esfendendo-se d'a fridor que conchelaba de raso lo cuerpo dende os piez dica a capeza. De cuan en bez aguaitaba de rebesín ixos polius balcons que le parexeban abantar-se. Prexinaba que si bi ese una sola presona ya i sería más seguro, pero, pobracho zagal, con ixos chelos ¿quí poderba acucutar en os balcons? Dimpués d'asabelo tiempo gosó amanar-se a la fin d'a carrera, debantó a guellada e columbró as peñas apabilans d'a ilesia debantadas en escuadra perfeuta, igual como una frontera de casa pero sin de branquil d’entrada. Allora retaculó, s’eba acazegau. Ixe no yera pas o camín, s’eba trafulcau. Eba que tornar ta dezaga e mirar an yera la escuela. Ixo ya li feba ploriconiar. Espabiló como podió. Escomenzipió a tartir en boz baxa, remugando as indicazions que li eban feito pai e mai. A lo que ubrió a boca, o chelo le punchó lo caxal dolento e li escruxinó. Garimbolió contino ta man dreita e ta cucha escando o camín correuto. Una muller d'Ansó que yera en un balcón d'as casas de dezaga, lo ubrió batalero e li gritó:
—Mozé, ¿ta dó bes con istos chelos? ¿No yes una mica luen de casa? 6
—No, i bo t’a escuela.
—Aguarda una mica que ascape i so.
A muller zarró o balcón e se caló en casa dezaga d'os beires d'a balconada. Luquetas no sintió pas o que li eba dito de rematadura e se quedó murrio. Prexinó que li eba dau palleta sin de más e que ni sisquiá ixa muller quereba aduyar-li. «Atra bez me he quedau solenco e con o caxal guizcando-me —caduquó». Yera en momentos de enchegar a plorera, pero nomás por o desespero de trobar-se solo aturó. Chemecaba á trangos pero sin que li se sentise masiau: teneba que aber reaños ta blincar d’ixe betuperio. En ixas embueltas, ixagrinato e amparau contra un muro d'ixa carrera esgarbalada con asabelas cadollas e pericuetos, á embute de requelindorios e cantonadas, amanexió una siñora aprezisada. En dos gainadas se plantó debán d’el. Lebaba as mans amagadas e arrebulladas en o debantal igual como si rematase d’esfregar os cocharros y en plegar ta Luquetas li pretó as zarpas en os caxos. Ascape percabió a calor familiar d’ixas mans. Yeran mans d’una yaya, d’una muller que sabeba cómo cudiar os zagals, pero más choben e guallarda, cuasi como una birxen d’armita.
—¿No te abrás tresbatiu? ¿En sabe a tuya mai que yes aquí?
—Sí, me ha dito que benise por ista carrera, que plegaría ascape enta par d’a escuela, pero no la trobo.
—¡Para cuenta, mozé, no ubras a boca! ¡Calla e tiene a boca zarrada ta que no te se calen os chelos drento! ¡Calla y escuita que yo te charraré cutio!
—He sentiu que tartibas bella cosa por baxo. ¿Has medrana u qué? —mormostió—. Bes bien por aquí, falaguero, has que chirar astí debán, en ixa cantonada, y en dos gainadas ya i serás. Bi ha una dentrada que no conoxes. Por un regular bendrás de cobaxo, pero ista la emplegan os mozez d'o lugar. Au, no t'alticames. Fe-te garifo.
A muller d'Ansó en yera a saber qué aimable, amás no teneba guaire prisa ta calar-se aintro de casa por a fridor, de seguida parolió:
7
—¿Te pretabas a man porque te piconiaba un caxal, no?
Luquetas li feba momos con o dido siñalando o caxal. Li zeñaba ta que se’n percabese d’o mal que le i feba.
—Ya lo sé. Ya sabo o que me quiers dizir. Rai, no ubras a boca e te se curará. Por ixo mesmamén portaba as mans amagadas entre as sayas e o debantal ta que te calentasen a cara. ¡Ruello d’oro, chiquín!
Luquetas continó zeñando-li. Con o güeco d’a zarpa feba un cuezo e se lebaba contino un pizco de cualcosa en a boca.
—Sí, ya sé, mai te ha zabucau un siñalín de sal, ¿no? ¡ruello d’oro! Istas mans son buena cosa de caliens, ¿sientes? En que aduban a estar un ratet asinas te se pasará a rabiura, ya beyerás, e no aigas pon d’espanto que yes o más poliu e beroyo.
Tornó a esfregar-se as mans. A l’arreo las tiró d’o debantal e las pretó de nuebas en os caxos de Luquetas. De bez li repomponiaba e no aturaba de fablar-li pa tranquilizar-lo:
—¿Cosa pues que bes tan solenco, no yes masiau chiquín?
Luquetas la se miraba cantiando o tozuelo en siñal de desaprebazión.
—Ya, que ne abrás d’atros chirmans en casa más chiquez e mai te abrá nimbiau ta estar-se ella más a l'ancha, ¿no?
A muller li romanzió as mesmas cosetas una e atra bez «¿de quí yes, nirno?, ¿en dó ye casa buestra?». De bez, a sal se regaló con a calor d'as mans pretas e o mal s’ausidió. Dimpués de un ratet, li acocholó acubilando-le:
—¿Ya s'ausidiu, no? Me pa que ya se'n ye iu escopetiau. ¡Ya no bi ye!
—Sí, muitas grazias, siñora. Agora sí que gosaré ir-ie t’a escuela.
—Por astí se'n ba, repoliu. ¡Au, bes-te’n amoniquet!
Cuan se’n tornó de tardis en casa, mai li crosidó:
—¿Gosas-te trobar a escuela?
8
9
—Sí, pero cuasi que no bi adubo. Ixa carrera ye luenga y estreita como un calizio. No gosaba alufrar guaire por o chelo, me feba zeños e m’enzegaba; pero ne abié muita potra porque una siñora se’n baxó dende una balconada e m’aduyó a escar-la.
Mai li contestó acontentada como una reina:
—A chen d'Ansó ye sobrebuena, ye más buenaz que mesmo a d’ixa redolada nuestra en do naxiés. Millor chen que ista no la te trobarás fazilmén. De todas trazas —remató de dizir—, mañana te’n bes a l’endrecho por do perén t'amanabas, trescruzas o puntón de madera e ascape arribarás en a escuela. Fe-te cargo, galán, fermoso, que yes o más templau de casa.






«Fa poquez diyas pasé por debán de Casa Elvira en a carrera Arrigo y me trobé a o fillo d’íxa muller. L’ombre rondará as güitanta añadas, me rezentó que a suya mai eba espiritau en 1967 y espetó con o calitre bien escoscau: «A tía Elvira ya no bi está (ya no bi ye) pero aquí so yo». No li crosidé o suyo nombre porque me se xublidan, pero ascape alufré que eba os mesmos güellos y a mesma cara de buenaz que a muller d'Ansó».

No hay comentarios:

Publicar un comentario